Door Ruben Blom
Er is iets wat we over het hoofd zien als we nadenken over communicatie. Communicatie wordt (in werk) vaak benaderd als een vermogen waarmee we communicatief dominant proberen te zijn. De gouden graal van communicatie is een boodschap waar de ander niet aan kan ontkomen, die de ander onherroepelijk overtuigt, ten gunste van ons doel.
Als je in dat dogma denkt (Welke argumenten moet ik gebruiken? Wat kan ik zeggen om het vertrouwen van de ander te winnen?) dan communiceer je op effect. En hoewel die vragen absoluut niet nutteloos zijn in het communicatieproces, is communiceren op effect ook hetgeen je in de weg staat om te bereiken waar je eigenlijk naar streeft: om betekenisvol en authentiek te communiceren. Om te inspireren en jezelf geïnspireerd te voelen. Om aan iets te bouwen wat groter is, verder reikt dan je targets voor dit jaar.
Iedereen herkent wel het gevoel van dat utopische beeld van communicatie. Dat je met bevlogenheid en aanstekelijkheid communiceert. Dat de woorden die uit je mond komen (of uit je pen) jezelf verbazen. Dat mensen naar je toe komen, niet om te kopen of ja te zeggen tegen je voorstel, maar om je te vertellen dat je ze hebt geraakt. Jammer genoeg herkent ook iedereen hoe zeldzaam dit is…
In dit artikel neem ik je mee in de wereld van communicatie. Niet de theoretische, die je uit boeken kent en waar het in werk vaak over gaat. Maar de onzichtbare, de wereld waar je elke ademteug van je leven in verkeert.
Communicatie is eigen aan onze natuur (niet aan ons werk)
Eigenlijk is de mens natuurlijk gewoon een diersoort. En net als elke soort hebben we een biologisch-sociaal systeem om ons te organiseren voor het functioneren en voortbestaan van de soort.
Er zijn bijenvolken die werken met hormoonafscheiding, waarmee bijvoorbeeld de kolonie agressief wordt gemaakt tegen een honingdief. Bij sommige mierensoorten ‘lezen’ de vertrekkende mieren de lint van aankomende mieren om te bepalen wat hun volgende taak moet zijn. Komen er veel werkmieren aan met stukjes brood? Dan gaan ze als werkmier richting het picknickveld. Komen er gewonde mieren in de lint aan? Dan gaan ze als soldaat op zoek naar de dreiging. Het is allemaal communicatie, en elke soort heeft zo zijn eigen methodes.
Wij gebruiken onze communicatie (hier is dat een breder begrip dan wat we in ons werk communicatie noemen…!). Of, misschien preciezer maar wat abstracter, we gebruiken verhalen. Bepaalde ideeën over hoe je in het leven moet staan, hoe je je moet gedragen tegen anderen. Wat er bereikt moet worden in jouw omgeving, in jouw wereld. Veel van ons gedrag (zo niet alle) wordt ingegeven door communicatie, het komt voort uit de verzameling verhalen die we er (voor onszelf) op na houden.
We hebben die verhalen gemeen met anderen, maar niet met iedereen. Met hen die dezelfde verhalen hebben als wij vormen we (vaak onuitgesproken) een groep of een stroming (of een demografie). Vroeger was de zuil waarin je geboren werd enorm bepalend voor de verzameling verhalen die jou jou maakten. In onze individualistische tijdgeest – en zeker dankzij het internet dat alle uithoeken van de wereld heeft verbonden – is dat proces complexer geworden. Maar de werking van het biologische systeem is nog altijd hetzelfde.
In communicatie zie je verbinding tussen mensen
Er zijn van die mensen met wie je gesprekken hebt die je met niemand anders hebt. Met de één heb je de meest persoonlijke, diepzinnige gesprekken. Met de ander de meest intellectuele. Met weer een ander doe je nooit anders dan heerlijk slap ouwehoeren zoals alleen jullie dat kunnen. Alleen met collega’s die het werk ook van binnen en buiten kennen kun je het over de diepere details hebben.
“Het geheim is dat een mens in wezen een verzameling relaties is”
Er zijn van die mensen in je leven die kwaliteiten in je naar boven halen die je anders helemaal niet had gekend in jezelf. Iemand die je nodig heeft, waar je voor kunt zorgen en die je jouw eigen zorgzame kant laat ontdekken. Iemand die je uitdaagt op je expertise, op een niveau waarop anderen jullie niet meer kunnen bijhouden en die je laat voelen (door een gezonde dosis zelftwijfel) hoe bijzonder je talent eigenlijk is.
Geen van die dingen zou er zijn zonder de relatie en het gesprek wat je met die ander hebt. Het gesprek zou niet mogelijk zijn zonder één van jullie en dit specifieke gesprek is alleen maar mogelijk door de samenstelling van de relatie (de mix tussen jou en de ander).
Hierin is goed zichtbaar dat menselijke communicatie onze sociale bindstof is. In wezen is elk onderwerp wat ons bezighoudt niet IN ons aanwezig, het bestaat alleen maar in de RELATIE met een ander. Een mens is niet zozeer een verzameling aan onderwerpen, verhalen, kennis, meningen: hij is een verzameling relaties. Een knooppunt in een netwerk van de totale verbinding tussen elk exemplaar van onze soort.
Onzichtbaar, tussen alle individuen, vind je een net van verbinding. Een eindeloze verscheidenheid aan verhalen, ideeën, opvattingen die groepen mensen samenbinden en daarmee mogelijk maken dat we als soort dingen bereiken die we als een verzameling eenlingen niet hadden kúnnen bereiken, noch bedenken. Communicatie in zijn meest pure vorm (zonder de bedachtzaamheid van academische empirie, zonder het magisch denken van het existentialisme) is niet meer dan de poging om dit netwerk – wat steeds in beweging is, wat bij elk woord dat wordt uitgesproken evolueert – te bewerken.
Kun je het netwerk activeren?
Wat we dus niet zien (maar eigenlijk wel weten) is dat er in communicatie eigenlijk helemaal geen sprake is van wij tegen de rest. (Volgens mij is dit een denkfoutje die erin is geslopen door onze individualistische tijdsgeest: het idee dat elk van ons een op zichzelf staande entiteit is is aan de ene kant prachtig – want keuzevrijheid en autonomie – maar aan de andere kant tragisch – want de default mode waarin we geboren worden is eenzaamheid waar we vervolgens de rest van ons leven tegen moeten vechten.)
Wat we eigenlijk doen als we communiceren – ook als dat voor werk is – is geen targets halen of geïsoleerde doelen bereiken: we zijn dromen aan het waarmaken.
We sturen onze dromen als verhalen en media, maar evengoed als gedrag en zelfs het nalaten daarvan, de wereld in om het netwerk op te roepen om zich voor onze dromen in te zetten.
Verkoopgesprekken, projectbesprekingen, werkoverleg, roddels bij de koffieautomaat: ze staan niet los van dit proces. Alles wat binnen de kaders van een organisatie (de belichaming van een gezamenlijke droom) wordt gedaan en wordt gezegd staat vroeg of laat in dienst van het proces van deze groep.
Het is daarom dat ik stel dat communiceren op effect je in de weg staat om de werkelijk krachtige communicatie te bereiken. Het is alsof je een bosparcours racet op een crossmotor en alleen maar naar het voorwiel staart. Misschien overleef je de volgende boom, ontwijk je de volgende kuil, maar je rijstijl is levensgevaarlijk en je hebt geen idee waar je heen gaat.
“Alsof je een bosparcours rijdt op een crossmotor en alleen naar het voorwiel staart”
Veel beter houd je je ogen op de horizon. Want als je in contact staat met het verhaal wat er in je huist en durf je daar trouw aan te blijven, ook als je spreekt met mensen die nog niet (of nooit niet) bereid zijn om in jouw of jullie droom mee te gaan, dan wordt plotsklaps duidelijk hoe het moet. Wat je moet zeggen om de ander te inspireren met de droom waar jij voor werkt. Hoe je de ander kunt uitleggen hoe zijn wereld daar ook door wordt verbeterd. Welke verhalen en welke media onderhoudend én effectief zijn om te laten zien. En welke emotie, welk stemgebruik, welke communicatiestijl daarin het beste werkt.
Win communicatie door te communiceren vanuit de droom
Bij mijn weten geen van de diersoorten op aarde werkt buiten de wetmatige communicatievorm(en) van zijn soort. Behalve de mens. Alleen wij zijn in staat om over het biologische systeem heen te stappen en onze communicatie te hacken. We (vertegenwoordigd door een selecte groep) zijn tovenaars, die het communicatieproces kunnen beïnvloeden op manieren die het systeem uit balans brengen.
Die disbalans – dat die überhaupt mogelijk is – is eigen aan het natuurlijke proces. Als je door de geschiedenis heen bladert zie je steeds hoe bestaande verhalen verstoord worden door nieuwe ideeën. Zo is verandering en dus verbetering mogelijk. Nieuwe verhalen worden algemeen aanvaarde verhalen. Ze harden uit in de maatschappij in de vorm van instituties, stromingen, educatie. Ze worden de norm. Tot de dwarsdenkers komen en het verhaal weer verstoren met nieuwe ideeën. Dat gebeurt niet soms, dat gebeurt elke dag. De meesten van die ideeën vinden we brainfarts of hopeloos idealisme van onze vrienden of collega’s. Het nieuwe idee, de nieuwe mogelijkheid, sterft dan een vroege dood door de geslotenheid en de achterdocht van elk verhalensysteem.
Heel af en toe breekt er iets door. Soms heel groot (gaat ongelijkheid in de maatschappij naar een ander vlak of verdwijnt het helemaal?) en soms maar klein (ik ben zo blij met die app waarmee ik afspraken maken kan automatiseren). Welbeschouwd is de pure communicatie van onze soort, net als die van alle andere dieren, een pure vorm van democratie. Wat werkt volgens de massa, wordt de nieuwe richting. Of alles blijft bij het oude.
Maar dan zijn er de verhalenmeesters van onze tijd. De grote merken die kennis genereren over hoe het natuurlijke systeem te beïnvloeden is ten gunste van hun eigen doelen. In plaats van in dienst van het collectief. Hier komt de kennis vandaan over hoe je kúnt communiceren op effect. Dit is de bron van het verhaal die je heeft geleerd dat het loont.
De biologie zal het logischerwijs koud laten hoe we onze tijd doorbrengen, als we maar voortplanten. Het is aan ons om te kiezen hoe we communicatie gebruiken en zo vorm geven aan de wereld waar we in leven.
Een invloedrijk reclamemaker zei ooit dat een belangrijk recept voor sterke marketing is om de waarheid te vertellen. “Tell and live the truth. If the truth isn’t tellable, adapt practice until it is.” De hele truc van communicatie is om je dromen en doelen gemeenschappelijk te maken. Als die droom gaat over een betere wereld (al is het de kleinste, meest onbeduidende vooruitgang), dan moet dat niet moeilijk zijn en is je communicatie relevant en krachtig.
Hoe zit dat in jouw organisatie? Is de waarheid vertelbaar? Ik hoop het voor je en kan je uit ervaring geruststellen: in verreweg de meeste organisaties is dat gewoon zo, al is het simpelweg vaak niet de gewoonte om het daarover te hebben. De vraag die je dan alleen moet beantwoorden en oplossen iswaarom staan jullie niet met die waarheid in contact? Wat zou ervoor nodig zijn om vanuit die waarheid te gaan communiceren?
