De oer-vorm van communicatie – alles wat je nodig hebt om tot uiting te komen

Door Ruben Blom

Ik wil het met je hebben over dat ding wat we communicatie noemen. Ik vind dat een belangrijk gesprek omdat – hoewel het vooral een bijzaak lijkt, een nevenactiviteit van je echte werk – er in werkelijkheid niets is dat zonder communicatie tot stand is gekomen. Alles wat is, alles wat je bereikt en wat je niet bereikt, het wordt allemaal, altijd, zonder uitzondering, voorafgegaan door communicatie. 

Als je dat begrijpt, als je dat echt doorgrond, dan heeft communiceren geen geheimen meer voor je. Als je wilt ontwikkelen in je talent voor communicatie, is het begrijpen van de oer-vorm ervan de basis, het fundament. Zonder dat begrip blijft alle kennis over communiceren (overtuigen, beïnvloeden, doceren, verkopen, betrekken) abstract, ingewikkeld en moeilijk hanteerbaar.

Het is onze sociale biologie

Op een zomerse namiddag ergens in de oudheid ligt een oude jager een moment te rusten in het zonnetje. In de verte komen wolken aan en de man weet dat dit genieten maar kortstondig is. Plotseling ontspruit vanuit zijn brein een volkomen nieuw idee – een beeld. Hij ziet de oude bomen aan de rand van het veld en ziet voor zich hoe er van die dikke takken en iets net zoals het bladerdak een veilige plek gemaakt zou kunnen worden, waardoor hij en zijn stam beschut zouden kunnen rusten op elke plek die ze willen.

Prachtig, hoe creativiteit werkt. Zijn ook niet jouw beste ideeën zomaar vanuit het niets – zelfs juist vanuit nietsen – ontstaan?

Maar nu. Hoe wordt nu dat beeld, dat waardevolle idee manifest? In zijn eentje kan hij niets bereiken, hij heeft anderen erbij nodig. Bedenk nu goed wat er moet gebeuren, omdat dit het hele communicatieproces in essentie uitlegt: de man heeft een goed idee, en dat idee moet in het hoofd van anderen ook tot leven komen. En het is communicatie wat daarvoor het werktuig is van de mens.

Communiceren is het sociaal biologisch proces van ideeën gemeenschappelijk maken tussen mensen. En praktisch wordt dat gedaan door verhalen aan elkaar te vertellen. Onze verhalen zijn kunstige dragers van ideeën: ze verpakken droombeeld, doel, waarden, benodigde kennis en argumenten – niet zoals ze gedacht worden (idee), maar zoals ze een idee kunnen induceren bij een ander. En dat doen we volledig van nature.

Communicatie in deze tijd

Het woord ‘communicatie’ betekent gemeenschappelijk maken. Het woord communie zit erin. Samen bouwen, als je het in sommige talen opzoekt. Vele handen, las ik zelfs eens. Je trekt misschien een wenkbrauw op om de voordehandliggendheid van het gemeenschappelijke principe, maar dat staat op het punt in je gezicht terug te slaan.

Want als dit gemeenschappelijk principe zo logisch is, waarom gaat dan nagenoeg al onze kennis over hoe je in communicatie domineert? We benaderen communicatie alsof communicatie een wapen is dat je scherp moet maken om door de verdediging van je tegenpartij heen te klieven. Zelfs als we het over het gemeenschappelijk principe hebben (“zoek vroeg in het gesprek naar common ground” – “zoek naar de win-win in de situatie” etc.) dan is dat vaak beredeneerd als techniek om de communicatie te winnen.

Ik bedoel dat niet persoonlijk, hè! Het is gewoon een algemene constatering over het indrukwekkende stuwmeer aan kennis over communicatie wat er bestaat. Wist je dat er aan niets ter wereld zoveel onderzoeksgeld is besteed als aan de vraag hoe je iemand ja laat zeggen als de persoon nog in een nee-staat is? Kennelijk is dit hoe onze zeitgeist (tot voor kort, denk ik hoopvol) vindt dat we vooruitgang moeten boeken: allemaal over elkaars rug, op weg naar een betere wereld.

Verandert de maatschappij en communicatie?

Misschien is jou ook opgevallen dat de zeitgeist langzaam kantelt. Staat engagement tegenwoordig nou zo hoog op de agenda van organisaties? Is er opeens een gesprek over zingeving in het werk? Over purpose – een term die verwijst naar het streven naar een (iets) betere wereld door iemand of een organisatie. Groeit de roep om authenticiteit en integriteit (71% van de consumenten heeft op dit moment een afkeer van lege merkbeloftes, blijkt uit onderzoek)? Vinden we transparantie nu zo’n eerbaar gegeven omdat we het als zeldzaam gewaar zijn geworden? Neemt de schreeuw om gelijkheid en gelijke behandeling bijna hysterische vormen aan in de maatschappij?

Alles wat komen gaat wordt voorafgegaan door communicatie. Eerst is er het idee, dan het gesprek, dan de beweging en dan wordt het idee manifest. Je kunt dit principe op alles loslaten, en het klopt altijd. Zonder idee, zonder communicatie daarover (al is het met jezelf) manifesteert er niets. En omgedraaid: alles waarover een idee en een gesprek ontstaat, zal manifesteren.

Het verhaal (je zult een andere keer van me moeten horen waarom ik naar de communicatie verwijs als verhaal, maar zie communicatie als de homogene massa water en het verhaal als de toepassing die je voor dat water kiest: bijvoorbeeld koffie zetten of je ramen wassen), het verhaal dat is de alfa en de omega. Het is waaruit alles begint en alles roept bij de mens – als hij iets waarneemt – weer nieuwe verhalen op.

Die cyclus gaat door en door en door. En het is aan jou of je die cyclus bewust stuurt, of slechts stuurloos in de maalstroom wordt meegesleurd.

Hoe communicatie (niet) werkt

Communicatie is dus niet iets losstaand, het is geen nevenactiviteit van je werk of van je leven: het ís je werk en je leven maar dan in de niet-tastbare (abstracte) dimensie. Dat kun je van de hand doen als niet-relevant, maar je voelt al aan je water wat er dan gaat gebeuren: het zal oncontroleerbaar alle kanten opspuiten. Alles wordt onbedoeld nat: de koffie komt op je ramen te zitten en het vuile water staat ‘s morgens naast je ochtendkrantje. Wie denkt dat communicatie irrelevant is, minder belangrijk dan of niet verbonden met de realiteit, die leeft in een werkelijkheid waarin niets lukt en alles moeite kost.

Want – simpel gezegd – diegene denkt misschien dat het niet uitmaakt als hij liegt of de waarheid iets anders voordoet. Hij ziet immers dat zijn korte termijn doelen zo gehaald worden. Of, heel anders, iemand denkt dat zwijgen en op de achtergrond verdwijnen misschien maar beter is, omdat er dan het minste ongemak ontstaat. De relatie tussen communicatie en het vermogen tot manifestatie is voor deze mensen onbekend, dus onzichtbaar. Wat in dit leven manifesteert is gewoon ‘het leven’, ‘toeval’ of (ik heb ook altijd) ‘pech’ (drommels!). Ik zeg niet dat ongeluk je niet kan overkomen, ik bedoel alleen dat er veel ongeluk bestaat omdat het niet lukt om communicatie op de juiste manier te laten gebeuren.

Maar ik wil niet je doemprater zijn, dus genoeg over hoe het niet werkt. Ik wil je droomprater zijn, het met je hebben over hoe het wel werkt. Ondanks al die complexe kennis omtrent communicatie (die heel boeiend is en waar veel waardevols uit te leren valt, begrijp me niet verkeerd) is communicatie in essentie verbluffend eenvoudig.

Er zijn maar een paar ingrediënten die er echt toe doen. En allemaal hebben ze te maken met jouw natuurlijk vermogen om te communiceren. En geloof me, je kunt het verschrikkelijk goed. De enige reden die je kan vinden om te denken dat je er zwak in bent, is als je je meet met al die rationele kennis over communicatie op meta-niveau. Als je gelooft dat dát is hoe je moet zijn als je communiceert.

Zullen we afspreken dat je die kennis heel even parkeert, zodat je het er weer bij kunt pakken zodra je de oer-vorm van communicatie – het fundament voor alle communicatie – in jezelf hebt herkend?

De drie bouwstenen van de oer-vorm

Waar communicatiewetenschappen zich veelal richten op het proces (hoe je communiceert) en hoe de (psychologie) van de ontvanger werkt en bewerkt kan worden, daar heb ik het over het element wat hier onderbelicht is: jij als communicator. Communicatie zit in jou. Nergens anders. Het is niet dat proces en het is niet de ontvanger. Echt waar: de beste communicatie is een eerlijk, gedreven, authentiek en spontaan verhaal. Is het niet zo dat dat is wat we het gaafste, het meest inspirerend en het meest aantrekkelijk vinden?

Een eerlijk en spontaan verhaal – als proces –  daar hoef je niets aan te doen. Het is je aangeboren om dat te uiten. Kun je het verbeteren? Ja, maar naar mijn ervaring is dat min of meer zinloos. Alles wat je jezelf aanmeet om het proces te verbeteren, vermindert je spontaniteit (je wordt bedachtzaam), corrumpeert je eerlijkheid (halve waarheden vieren hoogtij), bedreigt je authenticiteit en versluiert je gedrevenheid. Je zult dus eerst dat authentieke – jouw kern, jouw echtheid – moeten verankeren, heel stevig, voordat je je gaat richten op dat wat buiten je is.

Als je de oer-vorm van communiceren ervaart, dan is er geen (meta)kennis over communicatie meer nodig: er is alleen maar het communiceren en dat blijkt in zijn meest krachtige vorm al die tijd al in je aanwezig te zijn. Het wacht daar simpelweg tot jij bent uitgespeeld met al je trucs en technieken en structuren om pitches te bouwen – en je het eindelijk eens excuusloos aanwendt.

Ik zie pure communicatie als een samenspel van drie natuurlijke vermogens van de mens. Ik zal ze met je doornemen en steeds zal je ontdekken dat je het al wist. Realiseer je op dat moment dat ik ook niet zeg dat je dit nog niet doet: mijn premisse is dat deze drie zaken je fundament moeten zijn. Ze moeten het vertrekpunt, de kern, het allerbelangrijkste zijn van alles wat je doet als je communiceert. En dan blijk je verder opeens verrassend weinig vragen of behoefte te hebben aan meer kennis over je communicatie.

    Wat is het waar jouw vuur van gaat branden? Waarop ga je aan? Waar heb je passie voor en welke doelen zijn er uit die passie ontstaan? Elke aanleiding om te communiceren – ook als je baas je opdraagt om een presentatie te doen – is geworteld in die kern. Maak die kern doelmatig voor de situatie waarin je communiceert en durf het in je inhoud én in je overdracht zonder excuses te betrekken.

    Speelt zowel op fysiek niveau (in je overdracht) als in je inhoud. Durf je oprecht contact te maken? En met wie doe je dat en waarom met hun? Vanuit welke identiteit doe je dit? Wat wil jouw passie voor hun bereiken en hoe kun je hun hulp gebruiken? Wordt je gewaar van alle redenen om niet contact te maken (basaal is dit angst) en merk op dat deze redenen je helemaal niet in de weg staan om het toch te doen. De redenen zullen oplossen en contact maken blijkt iets te zijn wat spontaan en opmerkelijk goed gaat.

    Als we communiceren, wat communiceert dan? Is dat de ratio, of de beleving? De ratio is slechts één van de instrumenten en het is niet eens bijster belangrijk. Je bent opgevoed en opgeleid om daar wel enorm op te vertrouwen. Ontdek dat er eigenlijk niet veel meer nodig is dan jouw verhaal in de tastbare werkelijkheid te plaatsen, het context te geven. (Alleen) hiermee bereik je namelijk de beleving van de ander: het idee komt tot stand in de beleving van de ander, en als het de passie van de ander raakt zal deze nu zelf op zoek gaan naar de nodige kennis en ratio (en nog heel wat meer).

Wat kunnen we hier nu mee?

Elke training en elke coaching die ik in 14 jaar tijd deed was een klein onderzoekje (veel dank hiervoor, alumni!). Wat me op ging vallen was dat krachtige communicatie geen duidelijk patroon had. De kennis over communiceren die er is, is geen goede voorspeller van succesvolle communicatie. Soms (opvallend vaak zelfs) waren mensen zonder enige kennis sterker dan ingelezen, doorgetrainde communicators. Ik hoefde ze alleen maar op de juiste manier aan te spreken om dat tot uiting te brengen.

Het duurde een paar jaar voor ik de eindjes aan elkaar knoopte en vaststelde dat kennis juist in de weg zat en wat dat betekende. De logica die ik daarin ontdekte is: als kennis in de weg zit, wát zit het dan in de weg? Iets wat al aanwezig is!

Nog weer jaren van trainen en onderzoeken verder had ik het proces van communicatie (zoals ook ik daarin opgeleid was) afgepeld tot een principe wat ik Storification ben gaan noemen. Dit is het bewust toepassen van communicatie in zijn meest oorspronkelijke, spontane vorm: waar het alleen maar uiting wil geven aan een passie waarvoor de communicator in eerste instantie geen uitleg heeft. De passie is ongevraagd aanwezig in de persoon en om geluk te vinden in het leven moet het uitgedragen worden.

Het is deze kwaliteit in alle communicatie (ook in de doordachte vorm) die verantwoordelijk is voor succes. Dat wil zeggen: dit is wat aanstekelijk werkt, dit is waardoor andere mensen zich verbinden aan jouw verhaal, zich ervoor gaan inzetten, mee gaan vertellen en eraan gaan bijdragen dat dat ene idee, die droom, die in het hoofd van één iemand ontstond, zich manifesteert.

Wat wil jij en de mensen met wie je werkt bereiken? Dat is precies wat je met deze kijk op communicatie kunt.